Περί εύλογης διάρκειας και ΕΔΔΑ- λόγος υποστηρικτικός

Ο Αθ. Αναγνωστόπουλος δημοσιεύει σήμερα ένα ενδιαφέρον και επικριτικό post στο ιστολόγιό του Αναμόρφωση-Συνιστολόγιο σχετικά με την απόφαση του ΕΔΔΑ Zafirov κατά Ελλάδος. Η υπόθεση είχε διαρκέσει στα ελληνικά δικαστήρια τέσσερα χρόνια και επτά μήνες για δύο βαθμούς δικαιοδοσίας. Το ΕΔΔΑ καταδίκασε χθες το ελληνικό κράτος σε χρηματική αποζημίωση 2.500 ευρώ για παραβίαση των άρθρων 6§1 και 13 της ΕΣΔΑ (εγγυήση για εκδίκαση της υπόθεσης σε εύλογο χρόνο και δικαίωμα σε αποτελεσματική προσφυγή).

Σύμφωνα με το Αναμόρφωση-Συνιστολόγιο, υφίσταται νομολογιακό έλλειμμα του ΕΔΔΑ σχετικά με τις υποθέσεις ευλόγου χρόνου για τρεις λόγους. Ο πρώτος ειναι ότι δεν μπορεί το ΕΔΔΑ να καταδικάζει την Ελλάδα για παραβιάσεις ευλόγου χρόνου, όταν και το ίδιο καθυστερεί να εκδικάσει τις υποθέσεις που εκκρεμούν ενώπιόν του.  Όπως υποστηρίζεται, το ΕΔΔΑ δεν έχει το ηθικό κύρος να εκδικάζει αυτές τις υποθέσεις από τη στιγμή που και το ίδιο αργεί να διεκπεραιώσει τις δικές του. Πιστεύω ότι εν μέρει έχει δίκιο ο Αθ. Αναγνωστόπουλος. Είναι αλήθεια ότι λόγω της κατακόρυφης αύξησης των προσφυγών ενώπιον του ΕΔΔΑ (όντως εκκρεμούν αυτή τη στιγμή περί τις 150.000) αυτές διεκπεραιώνονται με πιο αργούς ρυθμούς απ΄ό,τι παλαιότερα. Ωστόσο, το ότι το ΕΔΔΑ συνεχίζει να εκδικάζει αυτές τις προσφυγές δεν ειναι ζήτημα βουλησιαρχίας όπως υποστηρίζει το Αναμόρφωση-Συνιστολόγιο αλλά αρμοδιότητας. Από τη στιγμή που τα κράτη μέλη της ΕΣΔΑ αναγνώρισαν στο ΕΔΔΑ την αρμοδιότητα να εκδικάζει υποθέσεις διάρκειας δικαστικών διαδικασιών, το ίδιο δεν μπορεί να αποστεί αυτής με το επιχείρημα ότι ενίοτε καθυστερεί να τις εκδικάσει. Δεν μπορεί δηλαδή να κάνει αλλιώς και εξετάζει αυτές τις υποθέσεις. Αν είχε τη δυνατότητα, φαντάζομαι ότι θα προτιμούσε να αφοσιωθεί σε σημαντικότερες υποθέσεις που εγείρουν πιο ενδιαφέροντα ζητήματα προστασίας ατομικών δικαιωμάτων. Δεν μπορεί όμως να το κάνει. Παρά ταύτα, φαίνεται ότι το ΕΔΔΑ προσπαθεί στο μέτρο του δυνατού να αξιοποιήσει το ανθρώπινο δυναμικό του με τον πιο αποδοτικό τρόπο. Έτσι, όπως μαθαίνουμε από το site του ΕΔΔΑ, εφαρμόζεται ήδη πολιτική φιλτραρίσματος των υποθέσεων, έτσι ώστε πρώτα να εκδικάζονται οι πιο σημαντικές, αυτές δηλαδή που εγείρουν ζητήματα υπό τα άρθρα 2,3  και 5 της Σύμβασης και μετά παίρνουν σειρά όλες οι άλλες. Δει χρημάτων και προσωπικού μάλλον, αλλά τουλάχιστον το ΕΔΔΑ φαίνεται ότι δεν μένει με σταυρωμένα τα χέρια και προσπαθεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις των καιρών. Όμως τελικά, αν το ίδιο δεν έχει τον προϋπολογισμό που χρειάζεται για να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα, το κρίμα πέφτει βασικά στο ίδιο ή μήπως στα κράτη μέλη που το δημιούργησαν, το τροφοδοτούν μέχρι σκασμού με υποθέσεις και στη συνέχεια δεν ανταποκρίνονται στις οικονομικές τους υποχρεώσεις για να εγγυηθούν την απρόσκοπτη λειτουργία του; Μήπως επίσης δεν φέρουν και τα συμβαλλόμενα κράτη μεγάλη ευθύνη για την έλλειψη αποτελεσματικής συμμόρφωσης με τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ, γεγονός που γεννά πολλαπλάσιες παραβιάσεις του ίδιου τύπου και επιβαρύνει το πινάκιό του; Ας πάρουμε π.χ. τη Zafirov. Το ΕΔΔΑ βρήκε για πολλοστή φορά παραβίαση του άρθρου 13, διότι η Ελλάδα δεν έχει ακόμη προβλέψει αποτελεσματική προσφυγή με την οποία ο ενδιαφερόμενος θα μπορεί να παραπονεθεί στα ελληνικά δικαστηρια για παραβίαση του ευλόγου χρόνου. Από τον Απρίλιο του 2003, όταν το ΕΔΔΑ με την απόφαση Konti-Arvaniti κατέληξε για πρώτη φορά σε παραβίαση του άρθρου 13 σε υποθέσεις διάρκειας δικαστικής διαδικασίας, τι έκανε άραγε το ελληνικό κράτος προκειμένου να συμμορφωθεί; Ήμουνα νιος και γέρασα ! Πέρασαν εννέα χρόνια και μόλις προχθές ψηφίστηκε επιτέλους το σχετικό ένδικο βοήθημα για τη διοικητική δίκη. Και ας μη νομίζουμε ότι ο έλληνας νομοθέτης θα έπαιρνε ο ίδιος την πρωτοβουλία αν δεν είχε προηγηθεί η απόφαση πιλότος Vassilios Athanasiou τον Δεκέμβριο του 2010, με την οποία υποχρεώθηκε το ελληνικό κράτος να προβλέψει αποτελεσματική προσφυγή για τη διοικητική δίκη.

Ενδιαφέροντα, και επίσης εν μέρει ορθά, είναι και όσα υποστηρίζει το Αναμόρφωση-Συνιστολόγιο για την αιτιολογία της απόφασης Zafirov την οποία θεωρεί ελλιπή. 270 λέξεις για μια παραβίαση ευλόγου χρόνου;  Θα συμφωνήσω ότι αν δούμε το ζήτημα αποκομμένο από το γενικότερο πλαίσιό του, η αιτιολογία της απόφασης δεν είναι ικανοποιητική. Αναμφισβήτητα, το ΕΔΔΑ θα μπορούσε να έχει εμβαθύνει στο συλλογισμό του, να εξηγήσει για ποιο λόγο οι αναβολές καταλογίζονται στο ελληνικό κράτος, να μας πει δυο λόγια παραπάνω για τη δικονομική συμπεριφορά του προσφεύγοντα, για τον φόρτο εργασίας του Έλληνα ποινικού δικαστή κλπ. κλπ. Μία λεπτομέρεια ωστόσο νομίζω ότι ίσως εκφεύγει της προσοχής του κυρίου Αναγνωστόπουλου. Η συγκεκριμένη υπόθεση, όπως και κάθε υπόθεση πλέον που αφορά ζήτημα διάρκειας διαδικασίας εξετάσθηκε από τριμελή επιτροπή του ΕΔΔΑ (Committee). Σύμφωνα με το 14^ο Πρωτόκολλο, το οποίο υπέγραψε και το ελληνικό κράτος, από τον Ιούνιο του 2010 και μετά στις τριμελείς επιτροπές του ΕΔΔΑ υπάγονται πλέον όλες οι υποθέσεις όπου υφίσταται παγιωμένη νομολογία (well established case law). Το ΕΔΔΑ έχει δηλαδή εξετάσει επανειλημμένως στο παρελθόν παρόμοια ζητήματα και έχει καταλήξει σε παραβιάσεις της Σύμβασης. Οι υποθέσεις διάρκειας διαδικασίας είναι οι κατεξοχήν περιπτώσεις που υπάγονται πλέον στην αρμοδιότητα των τριμελών επιτροπών. Είναι προφανές ότι σε αυτές τις υποθέσεις, η αιτιολογία του ΕΔΔΑ ειναι πολύ πιο συνοπτική απ΄ό,τι σε αυτές που εισάγονται στο επταμελές Τμήμα. Εξ άλλου, εάν το ελληνικό δημόσιο επιθυμούσε στη Zafirov να επιχειρηματολογήσει σχετικά με την πιθανώς παρελκυστική πολιτική του προσφεύγοντα κατά τη διάρκεια της διαδικασίας είχε κάθε δικαίωμα. Απ΄ό,τι παρατηρώ ωστόσο, στις §§11 και 18 της απόφασης, το ελληνικό κράτος δεν προέβαλε κάποιο ειδικότερο επιχείρημα. Στην ουσία συνομολόγησε την ευθύνη του για την καθυστέρηση της δίκης.

Τρίτον, το ΕΔΔΑ αναμφισβήτητα δεν μπορεί να έχει την επαφή με την ελληνική νομική πραγματικότητα, την οποία έχει ο εθνικός δικαστής. Επίσης, μπορεί να είναι όντως αφελές (α, ρε κουτόφραγκοι!), όπως υποστηρίζει το Αναμόρφωση-Συνιστολόγιο και να τρώει τα βλακώδη επιχειρήματα του Zafirov σχετικά με τις αναβολές στη διαδικασία. Ειναι ωραία η φανταστική ιστορία με τον διερμηνέα που παραθέτει ο Αθ. Αναγνωστόπουλος και μπορεί, στην πραγματικότητα, να συνέβη και έτσι. Πάντως, επειδή είναι χρήσιμο να διατηρούμε μια αντικειμενική βάση συζήτησης, όλα αυτά που διηγείται δεν απορρέουν από κανένα σημείο των πραγματικών περιστατικών. Τι να κάνει λοιπόν το χαζούλι το ΕΔΔΑ, επειδή ο Zafirov είναι ναρκέμπορας, όπως λέει χαρακτηριστικα το Αναμόρφωση, και κυκλοφορούσε με το ζαμπόν μέσα στο μπουφάν; Θα έπρεπε να θεωρηθεί ότι, όπως και να΄χει, στην περίπτωσή του κάποιο λάκκο είχε η φάβα με τις αναβολές του; 

Και δεν  θα άλλαζε τίποτα, όπως υποστηρίζεται, εάν είχε προσδιοριστεί η έφεσή του πιο σύντομα; Προσωπικά, νομίζω ότι θα άλλαζαν πολλά. Ναι, η περίπτωση του αλλοδαπού  ναρκέμπορα με το ζαμπόν στο μπουφάν δεν είναι καθόλου συμπαθητική. Όμως, στα νομικά και ιδιαίτερα στο πεδίο της προστασίας των ατομικών δικαιωματων δεν υπάρχει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, χειρότερο πράγμα από το να παρασυρόμαστε από τα συμπαθή ή αντιπαθητικά χαρακτηριστικά της υπόθεσης και του προσφεύγοντος. Ίσως, λοιπόν, σε κάποια άλλη υπόθεση με την πιο σύντομη κατ΄έφεση δικάσιμο, ο προσφεύγων, ήδη στα σίδερα, θα αθωωνόταν πιο γρήγορα και θα έβγαινε μια ώρα αρχύτερα από τη φυλακή να πάει να δει την αγαπημένη του και την οικογένειά του. Και πέρασαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα. Είναι λίγο αυτό;

Αλλά και ο ναρκέμπορας που θα άκουγε τα δεκατέσσερα χρόνια κάθειρξη πιο σύντομα είχε, σύμφωνα με το άρθρο 1 της ΕΣΔΑ, και αυτός δικαίωμα σε πιο σύντομη κατ΄έφεση δίκη. Τι να κάνουμε; Είναι και αυτό ένα από τα κακά της ΕΣΔΑ και του ΕΔΔΑ. Προστατεύει και τον αστυνόμο και τον λωποδύτη. Και τον βλάκα και τον έξυπνο.  Και τον ναρκέμπορα και το πρεζόνι. Και το θύμα και τον θύτη. Έχουν, βλέπετε, όλοι αυτοί το άτιμο κοινό χαρακτηριστικό ότι είναι άνθρωποι.

Όντως, τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται.

Καλή ιδέα για την αποτελεσματική εφαρμογή της ΕΣΔΑ!

Η τουρκική εφημερίδα Zaman φιλοξενεί άρθρο στο οποίο αναφέρεται ότι λόγω του αυξημένου αριθμού παραβιάσεων της ΕΣΔΑ το 2011 από τη γείτονα χώρα, η πολιτική ηγεσία θα λάβει μέτρα. Ένα από αυτά πιθανόν θα είναι η λήψη υπ΄όψιν από το Συμβούλιο προαγωγών δικαστών της σωστής εφαρμογής της ΕΣΔΑ από τους δικαστικούς λειτουργούς. Έτσι, στην περίπτωση που δικαστής ή εισαγγελέας προβαίνει σε κρίση της διαφοράς χωρίς να λαμβάνει υπ΄όψιν του τη σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ, αυτό θα είναι στοιχείο επιβαρυντικό κατά την κρίση του από το προαναφερθέν όργανο. Δεν είναι και άσχημη ιδέα. Μήπως πρέπει να τη σκεφτούμε και για τα καθ΄ημάς; Λίγα προβληματάκια βλέπω βέβαια στην εφαρμογή της. Πώς δηλαδή θα κρίνεται ότι ο δικαστής δεν ακολούθησε τη νομολογία του ΕΔΔΑ;  Λες και αυτή είναι πάντοτε ξεκάθαρη, για να ξέρει ο δύσμοιρος εθνικός δικαστής τι να κάνει! Άσε που οι δικοί μας δικαστές αναμασούν την καραμέλα ότι είναι υποχρεωμένοι σε εφαρμογή του Συντάγματος και όχι της ΕΣΔΑ. Έτσι, έτσι, σαν να ζούμε αποκλεισμένοι στο χωριουδάκι μας. Φαντάζομαι τι έχει να γίνει έτσι και κατέβει το υπουργείο Δικαοσύνης με ανάλογη πρόταση. Ε, ρε γλέντια!

Φιλμάκι

Ένα ενδιαφέρον φιλμάκι για τα 60 χρόνια της ΕΣΔΑ, το οποίο δεν είχε υποπέσει έγκαιρα στην αντίληψή μου. Στην αρχή του φιλμ φαίνεται και το παλιό κτήριο του δικαστηρίου.

Το πλοίο θα σαλπάρει (στη μέση του πελάγους) για λιμάνια ξένα (και συγκεκριμένα για την όμορφη Λιβύη, επαναπροωθώντας τους δύστυχους μετανάστες) Hirsi Jamaa and Others v. Italy, ΕΔΔΑ, GC, 23.2.2012

Την προηγούμενη Τρίτη, το Τμήμα ευρείας σύνθεσης του ΕΔΔΑ εξέδωσε μια σημαντική απόφαση, από αυτές που επιβεβαιώνουν τη σημασία αυτού του δικαστηρίου στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Η υπόθεση αφορά το ακανθώδες ζήτημα της σύλληψης αλλοδαπών απο τις ιταλικές αρχές στην ανοιχτή θάλασσα και την άμεση επαναπροώθησή τους στη Λιβύη, βάσει διακρατικής συμφωνίας που ειχε συνάψει η Ιταλία με τη Λιβύη. Το ενδιαφέρον της απόφασης εντοπίζεται τόσο στα νομικά προβλήματα στα οποία το ΕΔΔΑ κλήθηκε για πρώτη φορά να απαντήσει όσο και στις επιπτώσεις της στις πολιτικές διαχείρισης από τα ευρωπαϊκά κράτη των μεταναστευτικών κυμάτων, τα οποία βρίσκουν ολοένα και περισσότερο πρόσβαση στην Ευρώπη μέσω της θαλάσσιας οδού.

Τον Μάιο του 2009 μια ομάδα διακοσίων ατόμων, κυρίως από τη Σομαλία και την Ερυθραία (όχι τη Νέα Ερυθραία), επιβιβάσθηκαν σε ένα πλοιάριο προκειμένου να περάσουν από τη Λιβύη στις ιταλικές ακτές. Για κακή τους τύχη, στα ανοιχτά της νήσου Λαμπεντούζα το σαπιοκάραβο έγινε αντιληπτό από το ιταλικό Λιμενικό. Βάσει συμφωνιών που είχε συνάψει η Ιταλία με τη Λιβύη ανάμεσα στο 2007 και 2009, οι ιταλικές αρχές επιβίβασαν τους μετανάστες στο σκάφος τους και, ώσπου να πεις «κύμινο», τους μετέφεραν στην Τρίπολη όπου και τους έκαναν δωράκι στην αστυνομία του Καντάφι. Ενώπιον του ΕΔΔΑ, οι προσφεύγοντες προέβαλαν ότι αυτή η πρακτική των ιταλικών αρχών ήταν αντίθετη με το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, διότι επαναπροωθώντας τους ως πακέτο στη Λιβύη οι ιταλικές αρχές τούς είχαν εκθέσει στον κίνδυνο βασανιστηρίων και εξευτελιστικής μεταχείρισης. Σημειωτέον ότι δύο από τους προσφεύγοντες απεβίωσαν, υπό άγνωστες συνθήκες, μετά τη μεταφορά τους στη φιλόξενη Λιβύη.

Το πρώτο ενδιαφέρον ζήτημα που εγείρει η Hirsi είναι η χωρική εφαρμογή της Σύμβασης. Γιατί να είναι υπεύθυνες οι ιταλικές αρχές, αφού η συλληψη των μεταναστών είχε λάβει χώρα στην ανοιχτή θάλασσα, εκτός δηλαδή της ιταλικής επικράτειας; Εφαρμόζοντας την πρόσφατη νομολογία Al-Skeini και Al-Jedda v. UK (2011) το ΕΔΔΑ τόνισε ότι, αν και οι ιταλικές αρχές βρίσκονταν εκτός ιταλικού εδάφους, είχαν ασκήσει έλεγχο και εξουσία στους προσφεύγοντες και άρα οι επίδικες πράξεις έπρεπε να τους καταλογιστούν. Το ωραίο είναι ότι ενώπιον του ΕΔΔΑ η Ιταλία υποστήριξε πως σκοπός της επιχείρησης δεν ήταν να μπουζουριάσουν τους προσφεύγοντες αλλά να τους διασώσουν! Το ΕΔΔΑ δεν έφαγε την προσποίηση και απάντησε ότι σύμφωνα με το δίκαιο της θάλασσας, το σκάφος που βρίσκεται σε ανοιχτή θαλασσα υπόκειται στο δίκαιο του κράτους του οποίου φέρει τη σημαία. Συνεπώς, από τη στιγμή που οι προσφέυγοντες βρίσκονταν στο σκάφος του ιταλικού λιμενικού, την ευθύνη για την τύχη τους και, συνακόλουθα, την ευθύνη ως προς το σεβασμό της ΕΣΔΑ έφερε de facto και de jure η Ιταλία. Το βασικό ενδιαφέρον αυτού του συλλογισμού είναι ότι, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης υπόθεσης το ΕΔΔΑ καταλήγει και σε εφαρμογή του άρθρου 4 του 4ου Προσθέτου Πρωτοκόλλου, διάταξης που απαγορεύει τις μαζικές απελάσεις. Το Τμήμα ευρείας σύνθεσης θεώρησε για πρώτη φορά ότι η εξωεδαφική (extraterritorial) eφαρμογή της Σύμβασης περιλαμβάνει και την προαναφερθείσα διάταξη. Για να το κάνει αυτό προέβη σε ιστορική και τελολογική ερμηνεία του άρθρου 4 του 4ου Πρωτοκόλλου και, γεγονός αξιοσημείωτο, ενεργοποίησε την ερμηνεία της Σύμβασης ως "ζωντανού κειμένου". Το ΕΔΔΑ αναφέρθηκε στη σημερινή πραγματικότητα της μετανάστευσης, υπογραμμίζοντας ότι ένα σημαντικό τμήμα των μεταναστών επιχειρούν να εισέλθουν στην Ευρώπη μέσω θαλασσίων οδών. Αν λοιπόν η απαγόρευση μαζικών απελάσεων περιοριζόταν σε αυτές που συντελούνται αποκλειστικά από την επικράτεια του εγκαλούμενου κράτους, τότε θα βρισκόταν αυτομάτως εκτός του πεδίου εφαρμογής αυτής της διάταξης ένα σημαντικό κομμάτι μεταναστευτικής δραστηριότητας (και άρα αντίθετων με τη Σύμβαση ενεργειών των κρατών) που συντελείται στην ανοιχτή θάλασσα. Με άλλα λόγια, το ΕΔΔΑ θεώρησε ότι δεν είναι ανεκτή ερμηνεία της Σύμβασης, η οποία θα επιτρέπει στα κράτη μέλη να παρακάμπτουν τον σκοπό του άρθρου 4 του 4ου Πρωτοκόλλου και να νίπτουν δήθεν τας χείρας τους, επειδή η μαζική επαναπροώθηση των αλλοδαπών θα συντελείται σε ένα ιδιότυπο no man's land. Η σκέψη αυτή του Τμήματος ευρείας σύνθεσης στην §177 της απόφασης είναι πολύ σημαντική και, κατά την ταπεινή γνώμη του γράφοντος, αποτελεί και τη βασική συμβολή της Hirsi.

Η διαπίστωση παραβίασης του άρθρου 3 της Σύμβασης συνοδεύεται επίσης από ενδιαφέρουσες σκέψεις. Το ΕΔΔΑ τόνισε ότι, δεδομένης της τραγικής κατάστασης στη Λιβύη ως προς την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων (ευρύχωρες φυλακές με δορυφορική τηλεόραση, σάουνες και σπέσιαλ περιποίηση από την προσωπική φρουρά του Καντάφι), οι ιταλικές αρχές όφειλαν να επιδείξουν ιδιαίτερη επιμέλεια ως προς τη μεταχείριση των προσφευγόντων. Έτσι, το επιχείρημα του ιταλικού κράτους ότι οι προσφεύγοντες δεν απέδειξαν ενώπιον του ΕΔΔΑ τι ακριβώς μεταχειρίση τους επιφυλασσόταν στη Λιβυη δεν έγινε δεκτό. Κατά το Τμήμα ευρειας σύνθεσης, οι ίδιες οι ιταλικές αρχές έπρεπε να λάβουν υπ΄όψη τους τη συστηματική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Λιβύη και να ενδιαφερθούν για την πιθανή αίτηση από τους προσφεύγοντες για χορήγηση ασύλου. Παρατηρούμε δηλαδή ότι κατά κάποιον τρόπο το ΕΔΔΑ μεταστρεφει στο σημείο αυτό το βάρος απόδειξης και το μεταφέρει στο εγκαλούμενο κράτος. Επίσης, οι ιταλικές αρχές έφεραν την ευθύνη για την πιθανή απέλαση των προσφευγόντων στη Σομαλία και την Ερυθραία, όπου ήταν λίαν πιθανό οι ίδιοι να γίνουν αντικείμενο απάνθρωπης μεταχείρισης. Σημειώνουμε εδώ ότι με τον τρόπο αυτό η προστασία του άρθρου 3 καλυπτει όχι μόνο την πιθανή κατάσταση των προσφευγόντων στον άμεσο προορισμό της επαναπροώθησης, δηλαδή τη Λιβύη, αλλά και τον επόμενο προορισμό τους, δηλαδή τα τρίτα κράτη της Σομαλίας και Ερυθραίας. Σημαντικό επίσης είναι ότι η απόφαση του Τμήματος ευρείας σύνθεσης ήταν ομόφωνη.