Ομοφοβικός λόγος: Στα δύσκολα της ελευθερίας της έκφρασης, το ΕΔΔΑ σκοντάφτει Vejdeland and Others v. Sweden, 9.2.2012

Τα ζητήματα σχετικά με την ελευθερία της έκφρασης δεν είναι εύκολα, ιδιαίτερα όταν η νομολογία ενός δικαστηρίου δεν προσφέρει επαρκείς εξηγήσεις, δηλαδή μία καλοδουλεμένη θεωρητική βάση, σχετικά με τους λόγους προστασίας του συγκεκριμένου δικαιώματος. Η απόφαση Vejdeland είναι ενδεικτική της σύγχυσης στην οποία έχει περιέλθει το Ευρωπαϊκό δικαστήριο δικαιωμάτων του ανθρώπου ως προς την έκταση προστασίας ακραίας μορφής λόγου.

Οι προσφεύγοντες καταδικάσθηκαν από τα σουηδικά ποινικά δικαστήρια, για διακίνηση φυλλαδίων εντός σχολικού χώρου με επικριτικά σχόλια για την ομοφυλοφιλική προπαγάνδα που, κατά τη γνώμη τους, διεξάγεται στα σουηδικά σχολεία. Υποστήριζαν στα φυλλάδια ότι η ομοφυλοφιλία είναι βασικός παράγων εξάπλωσης του ιού HIV και της παιδεραστίας. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η καταδίκη των προσφευγόντων δεν προκάλεσε παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ, δηλαδή της ελευθερίας της έκφρασης. Πολύ περιληπτικά, συμπλέοντας με το σουηδικό Ανώτατο δικαστήριο, τόνισε ότι αν σκοπός των προσφευγόντων ήταν η διατύπωση γνώμης και η έναρξη δημόσιας συζήτησης για την αντικειμενικότητα της εκπαίδευσης στα σουηδικά σχολεία, τότε ιδιαίτερη έμφαση θα έπρεπε να είχε δοθεί από τους ίδιους στις εκφράσεις που είχαν χρησιμοποιηθεί στα φυλλάδια. Οι απόψεις τους σχετικά με τη σχέση ομοφυλοφιλίας και παιδεραστίας, το AIDS καθώς και η θέση ότι η πρώτη είναι «αποκλίνουσα σεξουαλική συμπεριφορά» έδειχναν κατά το ΕΔΔΑ βαθιά αρνητική προκατάληψη, παρά το γεγονός ότι δεν θα μπορούσαν ευθέως να θεωρηθούν μισαλλόδοξος λόγος. Κατά το ΕΔΔΑ οι διακρίσεις λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού έχουν την ίδια  βαρύτητα όσο και αυτές που επιβάλλονται λόγω «φυλής, καταγωγής ή χρώματος». Βασιζόμενο σε αυτά τα στοιχεία, το ΕΔΔΑ τόνισε ότι το περιεχόμενο των φυλλαδίων ήταν αδόκητα επιθετικό. Επίσης, έλαβε υπ΄όψη του ότι οι αποδέκτες τους ήταν νεαροί μαθητές, οι οποίοι δεν είχαν τη δυνατότητα αντίδρασης καθώς τα φυλλάδια είχαν τοποθετηθεί μέσα ή έξω από τους φοριαμούς τους (lockers) στο σχολείο.

Οι δισταγμοί του πέμπτου τμήματος του ΕΔΔΑ σχετικά με την προτιμητέα λύση αποτυπώνεται στο γεγονός ότι πέντε από τους επτά δικαστές συνέταξαν σύμφωνη γνώμη, προκειμένου να εξηγήσουν τις αποκλίνουσες θέσεις ως προς τη βάση διάγνωσης μη παραβίασης του άρθρου 10 που θα έπρεπε να ακολουθηθεί εν προκειμένω. Πρώτον, το Τμήμα αμφιταλαντεύθηκε εάν θα έπρεπε να θεωρήσει τις συγκεκριμένες απόψεις ως μισαλλόδοξο λόγο, ο οποίος αποτελεί κατάχρηση δικαιώματος και να απορρίψει την προσφυγή βάσει του άρθρου 17 της ΕΣΔΑ. Ευτυχώς, απέφυγε αυτήν την οδό, η οποία είναι ιδιαίτερα προβληματική καθώς εξαιρεί μια ολόκληρη κατηγορία λόγου από το πεδίο προστασίας του άρθρου 10 απλώς και μόνο με την αιτιολογία ότι αποτελεί « λόγο μίσους » (hate speech). Σημειωτέον ότι οι δικαστές Yudviska και Villiger υποστήριξαν στη σύμφωνη γνώμη τους ότι ήταν εφαρμοστέο εδώ το άρθρο 17 της ΕΣΔΑ. Επαναλαμβάνω ότι η επιλογή αυτή θα ήταν εντελώς λανθασμένη, καθώς οι επίμαχες εκφράσεις θεωρούνται στην ουσία ως μη λόγος που εξοβελίζεται από το πεδίο προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης.

Ας πάμε όμως στην καρδιά του συλλογισμού του δικαστηρίου του Στρασβούργου. Η διάγνωση μη παραβίασης του άρθρου 10 στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στο πολεμικό περιεχόμενο των φυλλαδίων, χωρίς να γίνεται αναφορά σε οιαδήποτε συγκεκριμένη επίπτωση στην προσωπικότητα τρίτων ή σε διατάραξη της δημόσιας τάξης. Το ΕΔΔΑ χαρακτηρίζει τις φράσεις ως βαριές και προκατειλημμένες, για να τονίσει ότι η πρόκληση αισθημάτων μίσους δεν προϋποθέτει απαραίτητα και την παρακίνηση σε διάπραξη παράνομης πράξης (§55). Εφαρμόζοντας λοιπόν τη νομολογιακή γραμμή που είχε πρωτοεμφανιστεί στη Féret v. France (16.7.2009), το ΕΔΔΑ ικανοποιείται απλώς και μόνο από την ύπαρξη εν προκειμένω « παρακίνησης σε αισθήματα μίσους », χωρίς όμως εδώ τα λόγια να συνοδεύονται από οιαδήποτε μορφή διακριτικής μεταχείρισης. Πολύ περισσότερο, η νομολογία που έχει ήδη αναπτυχθεί στο πλαίσιο ρατσιστικού λόγου μεταφέρεται αυτούσια και στο περιβάλλον του ομοφοβικού λόγου, χωρίς το ΕΔΔΑ να εξηγεί σε ποια βάση στηρίζει αυτήν την  εξίσωση. Ναι, είναι ακριβές ότι, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, οι ομοφυλόφιλοι έχουν ιστορικώς καταστεί αντικείμενο διώξεων, καταπίεσης και διακρίσεων. Όμως, το γεγονός αυτό δεν επαρκεί νομικώς, για να δικαιολογηθεί η επέκταση της έννοιας του hate speech σε κάθε ευάλωτη κοινωνική, φυλετική, εθνοτική κλπ. κλπ. ομάδα, η οποία στο παρελθόν έχει γίνει αντικείμενο διακρίσεων.

Ακόμα πιο προβληματικό είναι το γεγονός ότι το ΕΔΔΑ στηρίζεται βασικά στο περιεχόμενο των επίμαχων εκφράσεων, τις οποίες, όπως προαναφέρθηκε,  χαρακτηρίζει βαριές και γεμάτες προκατάληψη, για να καταλήξει ότι η ελευθερία της έκφρασης ασκήθηκε εδώ με τρόπο «ανεύθυνο». Ο όρος «ανεύθυνος», είναι όμως εξαιρετικά γενικός, για να δικαιολογήσει τον περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης. Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία, για να αντιληφθούμε ότι ως ανεύθυνη μπορούμε να χαρακτηρίσουμε οιαδήποτε λέξη δεν μεταφέρει με ευγένεια και ευπρέπεια τις απόψεις αυτού που την εκφέρει. Και τι σημαίνει "εκφράζομαι υπεύθυνα"; Πώς συμβιβάζεται αυτή η θέση του ΕΔΔΑ με τη λυδία λίθο της νομολογίας του σχετικα με την ελευθερία της έκφρασης, σύμφωνα με την οποία το συγκεκριμένα δικαίωμα κατοχυρώνεται βασικά για τις εκφράσεις και ιδέες που "προσβάλλουν, σοκάρουν και προκαλούν ανησυχία";


 Εν προκειμένω, χωρίς αμφιβολία, οι απόψεις των προσφευγόντων ως προς τη σχέση της ομοφυλοφιλίας, του AIDS και της παιδεραστίας ήταν κατάπτυστες. Αυτό, όμως από μόνο του δεν αρκεί, για να δικαιολογήσουμε τον ποινικό κολασμό αυτών που τις εξέφρασαν. Το να εκφράζεις προκλητικές, ανιστόρητες και γελοίες απόψεις δεν αντιμετωπίζεται με την ποινική καταδίκη αλλά με αντίλογο, ο οποίος καταδεικνύει την κενότητα  των θέσεών σου.