Το ΕΔΔΑ και τα «κατεψυγμένα έμβρυα»: Evans κατά Ηνωμένου Βασιλείου

Θα μπορούσε να είναι σενάριο ταινίας του Χόλυγουντ (με μεγάλη επιτυχία στο box office): Η προσφεύγουσα, μια βρετανίδα υπήκοος γύρω στα 30, που έπασχε από σοβαρά γυναικολογικά προβλήματα, έπρεπε να υποβληθεί σε εγχείριση αφαίρεσης των ωοθηκών και να μείνει στείρα. Αποφάσισε λοιπόν με τον τότε σύντροφό της να καταφύγει στη λύση της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Πριν από την ωοληψία και την γονιμοποίηση των ωάριων, ο σύντροφος της προσφεύγουσας κλήθηκε να υπογράψει ένα έντυπο με το οποίο έδινε τη συγκατάθεσή του για τη γονιμοποίηση αλλά παράλληλα διατηρούσε το δικαίωμα να άρει τη συγκατάθεση αυτή πριν από την εμφύτευση των εμβρύων στη μήτρα της προσφεύγουσας. Σε ερώτηση της προσφεύγουσας για τη δυνατότητα κατάψυξης και αυτοσυντήρησης των ωάριων της, ο σύντροφός της τη διαβεβαίωσε ότι δεν έπρεπε να ανησυχεί γιατί δε θα χωρίσουν και ότι ήθελε να γίνει ο πατέρας του παιδιού της. Λίγες εβδομάδες αργότερα, τα ωάρια γονιμοποιήθηκαν και προέκυψαν έξι έμβρυα τα οποία καταψύχθηκαν και τοποθετήθηκαν για συντήρηση. Η προσφεύγουσα που υποβλήθηκε στη συνέχεια στην εγχείρηση αφαίρεσης των ωοθηκών, έπρεπε να περιμένει δυο χρόνια πρώτου προβεί στην εμφύτευση των εμβρύων στη μήτρα της. Ωστόσο λίγους μήνες αργότερα το ζευγάρι χώρισε και ο πρώην σύντροφος ζήτησε την καταστροφή των εμβρύων. Σύμφωνα με τη βρετανική νομοθεσία απαιτείται η συγκατάθεση και των δύο υποψήφιων γονιών μέχρι τη στιγμή της εμφύτευσης των εμβρύων στη μήτρα. Η προσφεύγουσα που θεωρούσε τα κατεψυγμένα έμβρυα ως την «τελευταία της ευκαιρία» να αποκτήσει παιδί προσέφυγε στα δικαστήρια. Μετά την απόρριψη από τα βρετανικά δικαστήρια των αιτημάτων της, η Evans προσέφυγε στο Στρασβούργο επικαλούμενη τα άρθρα 2 (δικαίωμα στη ζωή), 8 (προστασία της προσωπικής και οικογενειακής ζωής) και 14 (απαγόρευση των διακρίσεων).

Στην απόφαση που δημοσιεύθηκε χθες, 10 Απριλίου, το Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ επιβεβαίωσε το συμπέρασμα στο οποίο είχε καταλήξει στις 7 Μαρτίου 2006 το Τέταρτο Τμήμα σύμφωνα με το οποίο η προσφεύγουσα δε είχε δικαίωμα να εμφυτεύσει τα κατεψυγμένα έμβρυα χωρίς τη συγκατάθεση του άντρα που είχε δώσει το σπέρμα του.

Η απόφαση αυτή του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης ήταν λίγο πολύ αναμενόμενη. Όσον αφορά στη μη παραβίαση του άρθρου 2, ακολουθώντας πιστά την απόφαση Vo κατά Γαλλίας (Vo c. France [GC], no 53924/00, CEDH 2004 VIII) το ΕΔΔΑ απέρριψε συνοπτικά τις αιτιάσεις της προσφεύγουσας επαναλαμβάνοντας ότι τα έμβρυα δεν έχουν δικαίωμα στη ζωή και άρα δε προστατεύονται από την εν λόγω διάταξη, ελλείψει κοινής ευρωπαϊκής αντίληψης για το ποτέ αρχίζει η ζωή (absence d’un consensus européen). Στη συνέχεια, το ΕΔΔΑ εστίασε το ενδιαφέρον του στην εξέταση του ζητήματος υπό το πρίσμα του άρθρου 8 αναγνωρίζοντας το δικαίωμα του ατόμου στο σεβασμό της απόφασής του να γίνει ή να μη γίνει γονέας. Παρόλο όμως που επεσήμανε ότι η παρούσα υπόθεση είχε να κάνει με τη σύγκρουση δυο ατομικών δικαιωμάτων, το δικαίωμα της Evans να γίνει μητέρα και το δικαίωμα του πρώην φίλου της να μη γίνει πατέρας, το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης αρκέστηκε να εκφράσει τη συμπάθεια του προς την προσφεύγουσα και να καταλήξει στο ότι δεν υπάρχει κοινή ευρωπαϊκή αντίληψη ως προς το ποιο δικαίωμα θα πρέπει να επικρατήσει έναντι του άλλου. Ενώ δηλαδή αναγνώρισε ότι πρόκειται για δυο δικαιώματα διαμετρικά αντίθετα που δε μπορούσαν στην συγκεκριμένη υπόθεση να συνυπάρξουν, το ΕΔΔΑ δεν προέβη σε στάθμιση των αντίθετων συμφερόντων και ιεράρχηση του ενός έναντι του άλλου.

Αντίθετα, το βάρος της υπόθεσης μετατέθηκε στη σύγκρουση ιδιωτικού και δημοσίου συμφέροντος αφού πρώτα το Δικαστήριο θεώρησε ότι η συγκεκριμένη υπόθεση δεν αφορούσε μονό τη σύγκρουση δυο ατομικών δικαιωμάτων αλλά και το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον. Έτσι το ΕΔΔΑ απέφυγε το δύσκολο έργο της στάθμισης που θα το ανάγκαζε να απαντήσει στα επιχειρήματα της προσφεύγουσας ότι η σωματική και συναισθηματική εμπλοκή της γυναίκας στη διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης είναι τέτοια που δικαιολογεί το προβάδισμα του δικαιώματος της υπό το άρθρο 8 έναντι του αντίστοιχου δικαιώματος του άντρα.

Το ΕΔΔΑ βασίστηκε λοιπόν από τη μια πλευρά στην έλλειψη consensus και ομοιογένειας στις ευρωπαϊκές έννομες τάξεις ως προς τη νομοθετική ρύθμιση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, και στον ευαίσθητο χαρακτήρα του ζητήματος που άπτεται θεμάτων ηθικής και θρησκείας για να αναγνωρίσει στα κράτη ευρεία διακριτική ευχέρεια (large marge d’appreciation) και να καταλήξει ότι δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 8. Φυσικά, καταλυτικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι η βρετανική νομοθεσία ήταν πολύ λεπτομερής, αποτέλεσμα διάλογου και συλλογισμού.

Έτσι, για ακόμα μια φορά το ΕΔΔΑ αποφάσισε να κρυφτεί πίσω από την έλλειψη consensus και το marge d’appreciation των κρατών για να αποφύγει να προβεί στη στάθμιση των συγκρουόμενων δικαιωμάτων. Ευλογα αναρωτιεται κανείς πως γίνεται ένα δικαστήριο που αυτοανακηρύσσεσαι σε συνταγματικό όργανο της δημόσιας ευρωπαϊκής τάξης, κάθε φορά που καλείται να εξετάσει ζητήματα περίπλοκα και ευαίσθητα να επικαλείται την ευρεία διακριτική ευχέρεια που δίνει στα κράτη η έλλειψη ομοφωνίας και κοινών αντιλήψεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο;

Όσο για την προσφεύγουσα, όπως ειπώθηκε και κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας ενώπιoν του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης, το μόνο λάθος της ήταν ότι εμπιστεύτηκε ένα άντρα.

Renard Prechant