Η Ουγγαρέζα, ο χιμπαντζής και ο Εφραίμ

Πόσο μακριά μπορεί να φτάσει η σάτιρα δημοσίων προσώπων; Τρία παραδείγματα από την επικαιρότητα της προηγούμενης εβδομάδας μάς αναδεικνύουν ενδιαφέρουσες πτυχές του ζητήματος. Ας πάρουμε τα γεγονότα με χρονολογική σειρά.

Στις 17 Φεβρουαρίου ο κωμικός (τω επάγγελμα) Stéphane Guillon διακωμώδησε στα ερτζιανά τον πρώην υπουργό, σημαίνον στέλεχος του γαλλικού Parti Socialiste και νυν διευθυντή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, Dominique Strauss-Kahn, σχετικά με την πρόσφατη ερωτική σχέση του με υπάλληλο ουγγρικής καταγωγής στον διεθνή οργανισμό. Παρά το γεγονός ότι ο Guillon τελευταία έχει χάσει την οξύτητα του χιούμορ που τον διέκρινε παλαιότερα (όπως και κάποιοι Έλληνες κωμικοί, οι οποίοι μάλλον ποτέ δεν το είχαν) η συγκεκριμένη εκπομπή, που μεταδόθηκε μάλιστα από το κρατικό κανάλι France Inter, είχε πλάκα. Ο Guillon είχε υποτίθεται προσκαλέσει τον DSK, όπως τον αποκαλούν οι Γάλλοι, για συνέντευξη στο κανάλι και έπαιρνε μέτρα ασφαλείας σχετικά με τις γυναίκες εργαζόμενες στον σταθμό για το πώς θα προστατευθούν από το ερωτικό ταμπεραμέντο του πηδηχτούλη DSK! Σε κάποιο σημείο ο Guillon λέει ότι μόλις ο DSK εμφανιστεί στην έδρα του καναλιού θα χτυπήσει συναγερμός και όλες οι γυναίκες θα κατευθυνθούν στα υπόγεια και στα γραφεία άλλων αδελφών κρατικών καναλιών! Τον DSK μάλλον τον έτσουξε η σάτιρα και έκανε σχετική δήλωση. Είπε ότι η σάτιρα κατά των πολιτικών προσώπων αποτελεί αναγκαίο στοιχείο της δημοκρατίας αλλά είναι άστοχη όταν πηγάζει από κακόβουλα κίνητρα.

Στις 18 Φεβρουαρίου, η εφημερίδα New York Post δημοσίευσε σκίτσο γνωστού γελοιογράφου. Απεικονίζονταν δύο αστυνομικοί που είχαν πυροβολήσει μια μαϊμού. Ο ένας έλεγε στον άλλο : «Τώρα θα πρέπει να βρουν κάποιον άλλο να συντάξει το σχέδιο αναδιάρθρωσης της οικονομίας». Η γελοιογραφία αναφερόταν σε δύο γεγονότα της επικαιρότητας: στην ψήφιση του συγκεκριμένου σχεδίου, το οποίο είχε συνταχθεί με πρωτοβουλία του προέδρου Obama, από τη Γερουσία αλλά και στην απόδραση ενός χιμπαντζή από τον ζωολογικό κήπο μιας πόλης στο Connecticut. Ο τελευταίος σκοτώθηκε από τις σφαίρες αστυνομικών, αφού πριν είχε δαγκώσει μια γυναίκα. Το πρόβλημα είναι ότι στην Αμερική η λέξη «μαϊμού» έχει υποτιμητική εννοιολογική απόχρωση για τους μαύρους. Την περίοδο του φυλετικού διαχωρισμού χρησιμοποιείτο ως βρισιά κατά των εγχρώμων. Όπως ήταν αναμενόμενο, το σκίτσο προκάλεσε σειρά διαμαρτυριών. Πολλοί υποστήριξαν ότι ο σκιτσογράφος έπρεπε να εξηγήσει τι ακριβώς ήθελε να πει με τη γελοιογραφία του.

Τρίτον, και κάτι από τα δικά μας: την προηγούμενη Τετάρτη συζητήθηκαν ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου Πατρών ασφαλιστικά μέτρα που είχε καταθέσει ο ιεραποστολικός σύλλογος «Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός» κατά του Δήμου Πατρέων και με τα οποία ζητούσε να αποσυρθεί από την καρναβαλική παρέλαση άρμα που έφερε τη μορφή του ηγουμένου Εφραίμ. Το καλύτερο είναι το επιχείρημα του αιτούντος συλλόγου. Υποστήριξε ότι θα θιγόταν το θρησκευτικό συναίσθημα του χριστεπώνυμου πληρώματος διότι «στο περιβάλλον αυτού του άρματος θα περιφέρονται πλείστοι όσοι καρναβαλιστές, αγόμενοι και φερόμενοι από κάθε είδους πάθος και αναισχυντία, ασέμνως ενδεδυμένοι ή και ημίγυμνοι, με μπουκάλια μαυροδάφνης στο χέρι, με απουσία κάθε ηθικού φραγμού στο πλαίσιο ενός είδους διονυσιακού και σεξιστικού ξεφαντώματος και παραληρήματος»!!! Θα΄θελα να΄ξερα πού πάνε και τα βρίσκουνε. Το αγαπημένο μου από το επιχείρημα του αιτούντος συλλόγου είναι «τα μπουκάλια μαυροδάφνης στο χέρι». Καλά, όταν τα μέλη του συλλόγου θέλουν να «ρίξουν λίγη ομίχλη», όπως λέει και ένας γνωστός μου, με μαυροδάφνη τη βγάζουνε; Χάθηκε ένας Γιάννης ο Περιπατητής ή, έστω, ένα Dewar’s βρε παιδί μου!

Πάντως, κατά τη γνώμη μου, τα τρία συμβάντα φανερώνουν χρήσιμα και ενδεικτικά στοιχεία για την αξία της σάτιρας κατά των πολιτικών προσώπων. Η αντίδραση του DSK δείχνει την ιδιαιτερότητα της σάτιρας ως τρόπου έκφρασης. Η υπερβολή, η αλληγορία, η αναλογία και προπαντός η ειρωνεία που διαθέτει αποκλειστικά το σκωπτικό πνεύμα αποδεικνύονται συχνά πολύ πιο αποτελεσματικά στην κριτική δημοσίων προσώπων ακόμα και από τη δριμύτερη καταγγελία. Η σάτιρα αναδεικνύει με ξεχωριστό τρόπο τη γελοία πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης και στην περίπτωση του DSK τη γελοιότητα του ιδίου, ο οποίος εν μέσω βαρύγδουπων δηλώσεων για την οικονομική κρίση κυνηγούσε πίσω από τα φωτοτυπικά του ΔΝΤ την Ουγγαρέζα (το τελευταίο είναι δική μου εικαστική παρέμβαση). Σημειωτέον ότι τέτοια τσαντισμένη δήλωση δεν είχε κάνει ο DSK ούτε για τα πιο καταγγελτικά σχόλια που είχαν γίνει σχετικά με την περιπετειούλα του.

Η γελοιογραφία με τον χιμπαντζή μάς δίνει την αφορμή να σκεφτούμε σχετικά με τα όρια της σάτιρας. Είναι ηλίου φαεινότερο ότι ο γελοιογράφος υπονόησε με το σκίτσο του ότι ο Obama είναι η μαϊμού. Είναι δυνατόν όμως να ζητάμε από τον ίδιο να εξηγήσει το περιεχόμενο του σκίτσου του και ενδεχομένως να λογοδοτήσει; Μου θυμίζει μια τέτοια ενέργεια κάτι φίλους μου που, αφού διηγηθούν ένα ανέκδοτο μετά το εξηγούν κιόλας, για να το εμπεδώσουν οι ακροατές τους. Η καλύτερη απάντηση στην άστοχη σάτιρα είναι η σιωπή. Τίποτε δεν είναι χειρότερο για έναν γελωτοποιό από το να μη γελάει κανείς με τα αστεία του.

Τέλος, η ιστορία με το άρμα του Εφραίμ βρίσκεται πέραν του καλού και του κακού. Όταν ανακατεύεσαι με τα πίτουρα σε τρώνε οι κότες. Όταν κατηγορείσαι για απάτες και λοβιτούρες με το δημόσιο χρήμα, να είσαι έτοιμος να υποστείς και τη σάτιρα και τη χλεύη του κόσμου. Το να κραδαίνεις αίφνης την ποιμαντορική σου ιδιότητα είναι τουλάχιστον υποκριτικό, όπως και το να βάζεις άλλους να βγάλουν τα κάστανα από τη φωτιά (εν προκειμένω ο Μάρκος ο Ευγενικός). Και αν η σάτιρα σιχαίνεται κάτι περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο, αυτό είναι η υποκρισία.